Τρίτη 2 Αυγούστου 2011

Ο ναός της Παναγίας. Ένα σημαντικό μεταβυζαντινό μνημείο στις Γούλες


Το ιστορικό μιας αποκατάστασης
 Η παρεκκλήσι της Παναγίας αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο η αξία του οποίου όμως ήταν άγνωστη. Αυτός ήταν ο λόγος ώστε ενώ μέχρι το δεκαετία του 60 ήταν καλά συντηρημένο με άριστες τοιχογραφίες μετά εγκαταλείφθηκε και έγινε ερείπιο. Η στέγη έπεσε, πόρτα δεν υπήρχε και έγινε καταφύγιο για πρόβατα και γίδια. Το καλοκαίρι του 1991 επισκέφτηκα μετά από πολλά χρόνια το ναό και ανακάλυψα τις εξαιρετικές τοιχογραφίες. Μίλησα προσωπικά γι’ αυτό στον τότε μητροπολίτη Διονύσιο αλλά παρά τις υποσχέσεις που πήρα δεν έγινε τίποτε. Έγραψα, όμως, το παρακάτω άρθρο στην Παρέμβαση (Νοέμβριος 1991) και το έστειλα μαζί με μια σχετική επιστολή στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Βέροια. Είχα την τύχη να η επιστολή να φθάσει στα χέρια ενός εξαιρετικού επιστήμονα και ευαίσθητου ανθρώπου, του Σωτήρη Κίσσα, ο οποίος ήταν προϊστάμενος. Μου τηλεφώνησε αμέσως και με διαβεβαίωσε ότι το καλοκαίρι θα έστελνε ένα ειδικό συνεργείο στην αποκατάσταση των βυζαντινών μνημείων για να πιάσει δουλειά. Πράγματι, το καλοκαίρι του 1992 το συνεργείο μέσα σε δυο βδομάδες αποκατέστησε τον ναό, με τα ίδια υλικά, στην αρχική του μορφή. Έβαλε καινούρια σκεπή και πόρτα. Όπως φαίνεται και από τις φωτογραφίες ο ναός δεν διαφέρει από την αρχική του μορφή.
Ο ναός το 1991


Το άρθρο της Παρέμβασης
Το παρεκκλήσι της Παναγίας Γουλών
Μια ιστορική παρουσία 400 χρόνων  μετατρέπεται σε χαλάσματα από την εγκατάλειψη

Ο οδηγός του Ν. Κοζάνης αναφέρει, Γούλες κάτοικοι 445, υψόμετρο 290 μέτρα. Σήμερα όμως οι κάτοικοι του φυλλορροούν, κατευθυνόμενοι στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Κοζάνη. Το χωριό διακρίνεται για την άφθονη παραγωγή καπνού και στελεχών της Αριστεράς. Λόγω της προνομιακής γεωγραφικής του θέσης,  δίπλα στην πεδιάδα του Αλιάκμονα, κατοικούνταν εδώ και χιλιετίες. Πήλινα και μαρμάρινα νεολιθικά ειδώλια, όπως και λίθινα προϊστορικά εργαλεία, που βρέθηκαν στο χωριό, κοσμούν την αρχαιολογική συλλογή Κοζάνη.

Η παρουσία του είναι καταγεγραμμένη στον κώδικα της Ζάβορδας. Το 1692 ο Γιαννιώτης Ιωάννης Ζωγράφος ανανέωσε τον παλιό κώδικα του μοναστηριού ο οποίος είχε χαλάσει και έκανε νέο. Σ’ αυτόν αναφέρεται «Γούλαις χωρίον» και ακολουθούν 111 βαπτιστικά ονόματα αφιερωτών. Μετά το 1692 προστέθηκαν από τους μοναχούς του μοναστηριού άλλα 43. Από τον αριθμό των ονομάτων συμπεραίνουμε ότι οι κάτοικοι του χωριού ήταν πολύ ευσεβείς ή ότι ήταν από τα μεγαλύτερα της περιοχής.
Δείγμα ευσέβειας και της ακμής του χωριού είναι και ο πολιούχος ναός του Αγίου Νικολάου και χτίστηκε το 1808, οι τοιχογραφίες του οποίου έγιναν 73 χρόνια αργότερα, δηλ. το 1881.
Σε απόσταση εκατό μέτρων από το χωριό, στις υπώρειες των Καμβουνίων, αθέατος πίσω από μικρό λοφίσκο και περιβαλλόμενος από συστάδα δέντρων βρίσκεται ο ναός της Παναγίας. Τα δέντρα αυτά μαζί με εκείνα του των Αγίων Αποστόλων είναι τα μόνα τα οποία, λόγω της εκκλησιαστικής ιδιοκτησίας τους, διέφυγαν την καταστροφική μανία. Μια συμπαθητική εξαίρεση στην αποφαλάκρωση του τοπίου. Ο λοφίσκος προσφέρεται για ρεμβασμό. Βόρεια εκτείνεται το λεκανοπέδιο της Κοζάνης. Το βλέμμα ταξιδεύει απρόσκοπτα μέχρι την κορυφή του Μπούρινου ή τα αναθρώσκωντα αέρια των σταθμών της Πτολεμαίδας. Κάτω, εδώ και μια δεκαπενταετία τώρα, η λίμνη του Πολυφύτου πρόσθεσε τον ήχο των κυμάτων σε μια ήρεμη φύση. Νότια υψώνονται κατακόρυφα, επιβλητικά οι απόκρημνοι και πετρώδεις ορεινοί όγκοι των Καμβουνίων.
κάνοντας κλικ στις εικόνες έχετε μεγαλύτερη ανάλυση
Στην πίσω πλευρά του υψώματος στέκεται, σιωπηλός μέσα στο χρόνο, ο ναός της Παναγίας. Η πόρτα, η οποία λείπει εδώ και πολλά χρόνια, τον κατέστησε πρόχειρο καταφύγιο αιγοπροβάτων. Η μισή στέγη γκρεμισμένη, ένας σωρός από πέτρες και ξύλα που θυμίζουν χαλάσματα. Στην ανατολική πλευρά του η στέγη διατηρείται και ιδίως μέσα στο ιερό διασώζονται ακόμη θαυμάσιες τοιχογραφίες. Μια καντήλα πεταμένη, λείψανο άλλων ημερών, υπογραμμίζει ότι ήταν τόπος λατρείας.
Η σκόνη πάνω στις εικόνες επαληθεύει απόλυτα τον λόγο του Φώτη Κόντογλου για τους ανώνυμους αγιογράφους. «Άγνωστοι ερημίτες. Η δική σας μοίρα, εις τον ετούτον τον μάταιον κόσμον, είναι η λήθη, και η αράχνη αργοϋφαίνει τον ιστό της σιωπηλά επάνω εις τας σκονισμένας τοιχογραφίας σας».

Στη νότια πλευρά του ναού υπάρχει σημαντική αφιερωτική επιγραφή η οποία δείχνει τη χρονολογία κατά την οποία έγιναν οι τοιχογραφίες. «ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ Θ(Ε)ΟΥ ΣΤΑΜΟ ΓΛΗΓΟΡΙ ΚΑΙ ΤΗΣΗΒΙΑΣ αυτού ΚΑΙ Τ(ΩΝ) ΤΕΚΝΟΝ αυτού έτους Ζ ΡΙΔ ΜΑΗΔΥΛΑ(31)» Το έτος ΖΡΙΔ=7114 είναι από κτίσεως κόσμου όπως συνηθιζόταν και σε άλλες εκκλησίες της περιοχής αυτής της εποχής (Αγ. Ανάργυροι Σερβίων, Αγ. Δημήτριος Φρουρίου)  και είναι το 1606 μ.Χ. (7114—5508=1606). 

Πάνω στις τοιχογραφίες διασώζονται τρεις ακόμη αφιερωτικές επιγραφές. Στην κόγχη του ιερού βήματος, η οποία χωρίζεται σε δυο μέρη, υπάρχει η Παναγία (Η πλατυτέρα των Ουρανών) σε προτομή φέρουσα το Χριστό σαν παιδί στο στήθος της, ενώ στο κάτω μέρος εικονίζεται η θεία λειτουργία. Οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ συλλειτουργούντες, ο Μ. Βασίλειος κρατώντας ειλητάριο και ο Άγιος Χρυσόστομος ευλογών. Αριστερά και δεξιά της κόγχης η σκηνή του ευαγγελισμού της Θεοτόκου και από κάτω ο πρωτομάρτυρας Στέφανος και ο Άγιος Αθανάσιος. Στη νότια πλευρά και μέσα στο ιερό, βρίσκεται ο ευαγγελιστής Ιωάννης κρατώντας ανοιχτό το ευαγγέλιο και δυο ολόσωμοι άγιοι εκ των οποίων ο ένας είναι ο Άγιος Κύριλλος.

Από τη γραμμή του τέμπλου ο τοίχος διαιρείται σε δυο ή τρεις ζώνες. Στην κάτω υπάρχουν σε στηθάρια ο Άγ. Αλέξιος, ο Άγ. Θεόδωρος, η Αγ. Παρασκευή και η Αγία Κυριακή, ενώ στην επάνω ζώνη η σκηνή της γέννησης. Υπάρχει επίσης ένα μέρος του τέμπλου, ενώ  στη βόρεια πλευρά δεν διασώθηκε τίποτα παρ'  όλο που πριν από είκοσι χρόνια ολόκληρο το εσωτερικό της εκκλησίας καλυπτόταν από τοιχογραφίες. Στις δυο τελευταίες δεκαετίες καταστράφηκε ό,τι διατηρήθηκε για μερικούς αιώνες. Παρ’ όλο που μέχρι τώρα ήταν άγνωστη η ιστορία και η αξία του ναού, αυτό δεν είναι παρά ένα γενικότερο σύμπτωμα. Τα χωριά, χωρίς χρώμα, μνήμη και παράδοση ακολουθούν τον πολιτισμό της πόλης. Μπετόν, τηλεόραση, καφετέρια, ηλεκτρονικά. Η ζωντανή ιστορική παρουσία, το ίδιο το παρελθόν θάβεται κάτω από το στρώμα της «ανάπτυξης» και της αδιαφορίας.

Αν δεν υπάρξει, έστω και την ύστατη ώρα, η πρωτοβουλία και η βοήθεια των κατοίκων του χωριού για την αναστήλωση του ναού, τότε η ολοκληρωτική  κατάρρευση είναι ζήτημα χρόνου. Απαραίτητη είναι η συνδρομή των αρχών του Νομού και των φορέων που σχετίζονται με την διάσωση των αρχαιοτήτων. Άλλωστε πόση αξία έχουν  οι πύρινοι λόγοι για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, όταν αφήνουμε να καταστρέφονται τα ζωντανά μνημεία που την αποδεικνύουν;

 Μάκης Καραγιάννης, Παρέμβαση τχ. 49, Νοέμβριος  1991
Εσπερινός - 24 Αυγούστου 2011




Δεν υπάρχουν σχόλια: